Σοφοκλής

I

Αρχαίος Έλληνας τραγικός (Αθήνα 496-406 π.Χ.). Γιος ενός οπλοποιού, το 480 ήταν επικεφαλής του νικητήριου χορού των εφήβων κατά τον εορτασμό της νίκης της Σαλαμίνας. Το 468 σημείωσε την πρώτη νίκη στους δραματικούς αγώνες νικώντας τον Αισχύλο (με την τραγωδία του Τριπτόλεμος), ενώ το 441 νικήθηκε από τον Ευριπίδη. Φίλος του Περικλή και του Ηρόδοτου, ήταν «ελληνοταμίας» το 443-442, στρατηγός το 441-440 (στον Σαμιακό πόλεμο) και το 428-427 και «πρόβουλος» το 413, μετά την αποτυχία της σικελικής εκστρατείας, σε προχωρημένη πια ηλικία. Μετά τον θάνατό του τιμήθηκε ως θρησκευτικός ήρωας, γιατί είχε αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα στη λατρεία, προπάντων του Ασκληπιού. Έγραψε πάνω από 120 τραγωδίες (24 νίκες), από τις οποίες, εκτός από πολλά αποσπάσματα, σώζονται μόνο επτά: Αντιγόνη, Αίας, Οιδίπους τύραννος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Τραχίνιαι, Οιδίπους επί Κολωνώ. Από πάπυρους επίσης αποκαταστάθηκε ένα μέρος του σατυρικού δράματός του Ιχνευταί. Κατά τον Αριστοτέλη, ο Σ. εισήγαγε στην τραγωδία τον τρίτο υποκριτή (ηθοποιό), ανέβασε από 12 σε 15 τα μέλη του χορού και χώρισε ξανά την τριλογία με το ενιαίο περιεχόμενο σε ξεχωριστά αυτοτελή έργα.

Η Αντιγόνη (442 π.Χ.) παρουσιάζει τη σύγκρουση της ευσέβειας της Αντιγόνης (η οποία μετά την αλληλοσφαγή των δύο αδελφών της, Ετεοκλή και Πολυνείκη, ενταφιάζει τον τελευταίο) και των νόμων του κράτους, που εκπροσωπεί ο Κρέων, ο οποίος απαγορεύει την ταφή του Πολυνείκη και καθορίζει ποινή θανάτου για όποιον παραβεί την απόφασή του. Ηρωίδα της συνέπειας μιας ιδέας, που διατυπώνει με αποφασιστικότητα αλλά και αγάπη («γεννήθηκα για v’ αγαπώ, και όχι για να μισώ»), η Αντιγόνη επιβάλλει το πνευματικό της ανάστημα στη συνείδηση του κοινού, ενώ οι περιπέτειες του δράματος φέρνουν σε όλους τους ανταγωνιστές ανεπανόρθωτη συμφορά.

Στον Αίαντα, ο γενναιότερος από τους Έλληνες ήρωες οδηγείται από την Αθηνά στην παραφροσύνη και σφάζει τα ζώα των Αχαιών, πιστεύοντας ότι σφάζει τους αρχηγούς τους, που τον είχαν εμποδίσει να λάβει, όπως το άξιζε, τα όπλα του Αχιλλέα, τα οποία δόθηκαν στον Οδυσσέα. Όταν συνέρχεται και καταλαβαίνει τι έκανε, ντρέπεται και αυτοκτονεί. Η διαφωνία για την ταφή του νεκρού, που απαγόρευσαν οι Ατρεΐδες, Μενέλαος και Αγαμέμνων, λύνεται από τον Οδυσσέα, ο οποίος επεμβαίνει τώρα για να τιμήσει τον πρώην αντίπαλο του. Η τραγωδία δεν έχει ενότητα και το δεύτερο μέρος της

είναι μάλλον άτονο, το πρώτο μέρος όμως κυριαρχείται από τη μορφή του πρωταγωνιστή, του οποίου το μεγαλείο βρίσκεται στην ηρωική αποδοχή του θανάτου.

Ο Οιδίπους Τύραννος θεωρήθηκε ως η υποδειγματική τραγωδία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Ο Οιδίπους, βασιλιάς των Θηβών, που παντρεύτηκε την Ιοκάστη, χήρα του Λάιου, δολοφονημένου σ’ ένα σταυροδρόμι, ζητάει v’ ανακαλύψει τον φονιά του Λάιου. Με μια σειρά προοδευτικών αποκαλύψεων διαπιστώνεται πως ο Λάιος σκοτώθηκε από τον ίδιο τον Οιδίποδα και πως αυτός, που νήπιο ακόμα είχε εγκαταλειφθεί στον Κιθαιρώνα και ανατραφεί στην Κόρινθο σαν γιος του Πολύβου και της Μερόπης, είναι στην πραγματικότητα γιος του θύματός του και, άρα, αιμομείκτης σύζυγος της ίδιας της μητέρας του. Η φοβερή αποκάλυψη προκαλεί την αυτοκτονία της Ιοκάστης. Ο Οιδίπους, βγάζοντας τα μάτια του, έπειτα από ένα δραματικό χαιρετισμό προς τις κόρες του, φεύγει από την πόλη. Ένοχος εγκλημάτων για τα οποία δεν είναι υπεύθυνος (μια ανθρωποκτονία σε νόμιμη άμυνα και μια αιμομειξία που αγνοούσε), περιπίπτει σε τερατώδες αμάρτημα, για το οποίο δεν μπορεί να κατηγορηθεί. Το έργο αυτό θεωρείται ως το πρότυπο της «τραγωδίας της μοίρας», γιατί όλα εδώ έχουν από πριν οριστεί με τον χρησμό.

Η Ηλέκτρα αναπτύσσει, με παραλλαγές, το θέμα των Χοηφόρων του Αισχύλου, δηλαδή την εκδίκηση της δολοφονίας του Αγαμέμνονα, που πραγματοποιούν ο Ορέστης και η Ηλέκτρα, σκοτώνοντας τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο. Η τραγωδία, που στερείται θρησκευτικού και ηθικού βάθους, συγκεντρώνεται γύρω από την πρωταγωνίστρια, φλεγόμενη από το άγριο πάθος της, άγρια στο σαρκασμό, που δεν σταματά μπροστά σε τίποτα για να πραγματοποιήσει την εκδίκησή της, ακλόνητα αποφασισμένη να σωθεί ένδοξα ή να χαθεί.

Ο Φιλοκτήτης κατέχεται από μια απόλυτη απαισιοδοξία και από έναν βλάσφημο σαρκασμό εναντίον των θεών. Αλλά στα παθήματα του ατυχέστατου ήρωα που, περιορισμένος στη Λήμνο από ένα τραύμα και θύμα μιας μηχανορραφίας του Οδυσσέα, αγωνίζεται απεγνωσμένα με το μαρτύριό του, εμφανίζεται ακόμα μια φορά η θαρραλέα αποδοχή της μοίρας.

Στις Τραχίνιες, η Δηιάνειρα, που υποφέρει από την απουσία και την εγκατάλειψη του συζύγου της Ηρακλή, του στέλνει έναν χιτώνα βουτηγμένο στο αίμα του Κένταυρου Νέσσου, που τον νόμιζε ερωτικό φίλτρο, ενώ στην πραγματικότητα είναι θανατηφόρο: ανακαλύπτοντας πως άθελά της έγινε ένοχος εγκλήματος, η Δηιάνειρα αυτοκτονεί. Τα δράματα των δύο πρωταγωνιστών συνδέονται πολύ αδύνατα μεταξύ τους, αλλά η τραγωδία έχει πλήρη αισθητική αρτιότητα στο πρώτο μέρος, όπου η Δηιάνειρα, αισθανόμενη την ακαταμάχητη αδυναμία του ανθρώπου προς τον έρωτα, ενσαρκώνει το τυπικό σοφόκλειο πρόσωπο του ένοχου αθώου, με συναισθηματικές αποχρώσεις που θυμίζουν Ευριπίδη.

Το αποκορύφωμα της τέχνης του Σ. αποκαλύπτεται στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, όπου ο Οιδίπους, γέρος και τυφλός, βοηθούμενος από την Αντιγόνη, φτάνει σ’ ένα προάστιο της Αθήνας, όπου τον δέχεται και τον φιλοξενεί ο Θησεύς. Μάταια διεκδικούμενος από τον Κρέοντα (μαζί με τον Ετεοκλή) και τον Πολυνείκη, ο νεκρός του Οιδίποδα– που σύμφωνα μ’ έναν χρησμό θα ήταν εγγύηση της νίκης στον πόλεμο των Θηβών –εξαφανίζεται θαυμάσια μέσα στο άλσος του Ευμενίδων. Η αθωότητα του Οιδίποδα επιβεβαιώνεται αποφασιστικά. Ο ήρωας πάντως αποκαλύπτει πάλι τη χολερική ιδιοσυγκρασία του (καταριέται τους γιους του), που κάμπτεται μόνο στο τέλος, όταν στις κόρες του, που κλαίνε, δίνει ένα μήνυμα αγάπης ως φάρμακο για τον απέραντο μόχθο της μάταιης ζωής. Η σωτηρία του Οιδίποδα, φαινομενική καθαρτική λύση του δράματος, είναι άσκοπη, όπως και η καταστροφή του, γιατί οι βουλές των θεών, καθώς άλλωστε και το παιχνίδι της μοίρας, είναι ανεξιχνίαστα.

Στους Ιχνευτές, ένα σατυρικό δράμα που αναπλάθει τον θρύλο του Ερμή, του θαυματουργού παιδιού που κλέβει αγελάδες και κατασκευάζει από το καύκαλο της χελώνας τη λύρα για να προσφέρει έτσι την ανακούφιση τής μουσικής, ένα μέρος των διαλόγων είναι γραμμένο σε ιαμβικά τετράμετρα.

Ο Σ. είναι ο τραγικός ποιητής του ηρωικού ανθρώπου στην ατυχία του. Ο άνθρωπος που πιστεύει πως είναι σοφός, ισχυρός, κύριος της ζωής των άλλων και της δικής του, συνεχίζει τη σειρά των πράξεων του που σε μια στιγμή σταματά, γιατί μια άλλη παράλληλη ενέργεια, των θεών ή της μοίρας, εκδηλώνεται και τον συντρίβει. Μπροστά σ’ αυτό το άγνωστο, ο ήρωας, που χτυπιέται χωρίς να φταίει, θρηνεί αλλά αποδέχεται. Χωρίς τη βαθιά πίστη του Αισχύλου και μακριά από τους λεπτούς και οξείς προβληματισμούς του Ευριπίδη, ο Σ. δεν προκαλεί τον ουρανό και φαινομενικά υποτάσσεται στον θεό. Αλλά στο βάθος βλέπει τις αδικίες και τις απανθρωπιές της ζωής και δεν καταφάσκει, όπως οι παλιότεροι τραγικοί, τη θεϊκή δικαιοσύνη. Είναι όμως πεπεισμένος για την ανωτερότητα και τη δύναμη των θεών και για την αδυναμία των ανθρώπων. Το ύφος του Σ., που στους αιώνες κρίθηκε ανυπέρβλητο, δεν στερείται από ανισότητες και απρόοπτες απροσεξίες. Η παραβολή του Βίνκελμαν, που τον συγκρίνει με τη γαλήνη του θαλάσσιου βυθού που δεν επηρεάζεται από την επιφανειακή αναταραχή των κυμάτων, έγινε δεκτή ή αντιστράφηκε για να ταιριάξει στη διπλή όψη του ποιητή: υπερβολική διαύγεια και νοσηρό «πάθος» των προσώπων. Αλλά η παρομοίωση αυτή, όπως και κάθε άλλος τρόπος προσδιορισμού τέτοιου είδους, δεν μπορεί παρά να γενικεύει. Ο Σ., ο περισσότερο θαυμαζόμενος ποιητής της κλασικής αρχαιότητας, είναι ίσως ο πιο δύσκολος στη σύλληψή του από τους τρεις μεγάλους Έλληνες τραγικούς. Η επιτυχία του θεάτρου του ήταν κολοσσιαία, από τον ουμανισμό έως τον Αλφιέρι, και από τον 19o αι. έως σήμερα. Από τις τόσες διασκευές του αιώνα μας, αναφέρουμε μόνο την Ηλέκτρα του Χόφμανσταλ, που πρόσφερε το κείμενο στο μελόδραμα του Ρίχαρντ Στράους, και το ορατόριο Οιδίπους Τύραννος του Στραβίνσκι. Αλλά και ο Κοκτό και ο Ζιντ και ο Ανούιγ και ο Ζιροντού και ο Πάουντ καταπιάστηκαν με τα τραγικά θέματα του ποιητή.

II

Όνομα διάφορων ιστορικών προσώπων.

1. Αθηναίος στρατηγός στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Το 425 π.Χ. στάλθηκε στρατηγός, μαζί με τον Ευρυμέδοντα, με μοίρα στόλου, στο Σικελικό πέλαγος. Μια τρικυμία τον υποχρέωσε να προσορμιστεί στην Πύλο. Αργότερα πήγε στην Κέρκυρα και, την άνοιξη του 425, έφτασε στη Σικελία, απ’ όπου όμως γύρισε τελικά άπρακτος. Ο δήμος τον τιμώρησε γι’ αυτό με εξορία.

2. Τραγικός ποιητής, εγγονός του κορυφαίου τραγικού Σ. Έγραψε και ελεγείες.

3. Γιος του τραγικού ποιητή Ιοφώντα, εγγονός του κορυφαίου τραγικού Σ.

4. Λυρικός ποιητής των αλεξανδρινών χρόνων. Έγραψε 15 δράματα, τα οποία έχουν χαθεί.

Μαρμάρινη προτομή του Σοφοκλή: ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτότυπου του 4ου αι. π.Χ. (Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη).